محيطهاي مقدمه شاهسواري و شكوفه معبودي چكيده. حارهاي آفريقا ميباشد جنس.L Anchusa است (15). مي گردند (12).

Transcript

1 بررسي گونههاي مشاهده شده جنس.L (Boraginaceae) Anchusa در رودرال و زگتال شهر همدان (غرب ايران) محيطهاي عباس * شاهسواري و شكوفه معبودي همدان دانشگاه بوعلي سينا دانشكده علوم گروه زيستشناسي تاريخ دريافت: 91/5/18 تاريخ پذيرش: 91/10/13 چكيده طي سالهاي برخي از مناطق رودرال و ز گ تال درون شهر همدان و حومه آن (تا شعاع 30 كيلومتري) كه شامل تعدادي از مزارع باغها فضاهاي سبز زمينهاي باير و نيز حاشيه مسيرهاي رفت و آمد (خيابانها و بزرگراهها) ميشوند در رابطه با حضور و پراكندگي جنس Anchusa مورد مقايسههاي فلوريستيكي- اكولوژيكي قرار گرفتند. تاكنون از اين جنس دو گونه و يك زيرگونه از محدودههاي مورد مطالعه مشاهده و جمعآوري شده است گونههاي Retz. Anchusa italica (به همراه دو واريته A. italica var. italica و (A. italica var. kurdica و Labill. Anchusa strigosa و زيرگونه Anchusa Nordh..arvensis (.L) Bieb.subsp. orientalis (.L) بيشترين پراكندگي را گونه.A italica به همراه دو واريته آن در محيطهايي با درجههاي همروبي A. arvensis subsp. نشان ميدهد. زيرگونه (α-euhemerob) و H 4 (β-euhemerob) H 3 orientalisبيشتر در محيطهاي زراعي آن هم به ميزان نسبتا پاييني در دو رنگ آبي و سفيد مشاهده شد. گونه.A strigosa با پراكندگي بسيار محدود تنها در يك منطقه بيرون از شهر با درجه همروبي واژههاي كليدي: رودرال زگتال همروبي همدان (β-euhemerob) مشاهده گرديد. H 3 * نويسنده مسي ول تلفن: پست الكترونيكي: shab_hend@yahoo.com مقدمه تيره گاوزبان با گونههاي يكساله علفي تا چند ساله درختي و درختچهاي و برگهاي متناوب و گاهي نيم متقابل و گلهايي بر روي گلآذيني ساده كه بعدها بسيار طويل زيرتيره 4 مي شود از Ehretioideae Cordioideae Boraginoideae و Heliotropioideae با 41 جنس و 218 گونه تشكيل شده كه داراي پراكندگي وسيعي در بسياري از بيوتوپهاي مختلف درون و برون شهرهاي ايران ميباشد (3). حضور و تنوع فراوان بسياري از گونههاي اين تيره را ميتوان در آمريكاي مركزي و جنوب آمريكاي شمالي مناطق معتدله شمالي و نيز در نواحي مديترانه مشاهده كرد (۶ و ٧). يكي از جنسهاي اين تيره كه داراي پراكندگي وسيعي در نواحي مديترانهاي اروپا غرب آسيا و مناطق حارهاي آفريقا ميباشد جنس.L Anchusa است (15). حضور عناصر اين جنس بيشتر وابسته به محيطهاي پرنور گرم خشك و اغلب كم قليايي بهويژه در زمينهاي نفوذ- پذير و شني است (13). گردهافشاني اين گروه از گياهان يا توسط حشرات صورت ميگيرد و يا خود گردهافشان هستند و بذرهاي آنها اكثرا توسط مورچهها پراكنده مي گردند (12). گونههاي مشاهده شده از جنس Anchusa كه شامل عناصر يكساله دو ساله و چند ساله ميباشند بيشتر در حاشيه مزارع و يا حاشيه راهها بر روي نخالهها و زبالهها و نيز در زمينهاي زراعي رهاشده رشد ميكنند. از اين جنس و طي مطالعاتي كه براي اولين بار در محيطهاي رودرال و زگتال 674

2 درون و حومه شهر همدان صورت گرفتند تاكنون جمعا دو گونه يك زيرگونه و دو واريته جمعآوري و شناسايي گرديدند Retz.) Anchusa italica به همراه دو واريته A. italica var. italica وkurdica A. italica var. و نيز گونه Anchusa strigosa Labill. و زيرگونه Anchusa.(arvensis (L.) Bieb. subsp. orientalis (L.) Nordh. دوره گلدهي آنها بين اواخر بهار تا اواخر تابستان ميباشد كه مناطق زراعي و زراعي رهاشده را بهعنوان آشيانههاي اكولوژيكي انتخاب كرده گونهاي در محيطهاي شهري شدهاند. با اراي ه سعي اين مقاله و ترجيحا باعث افزايش تنوع شد موقعيت حضور و گسترش گونههاي مشاهده شده از جنس Anchusa در بيوتوپهاي مختلف درون و برون شهر همدان در حد ممكن نشان داده شود تا از تخريب و انقراض محيطهاي زراعي و حتي مناطق زراعي رها شده درون شهر همدان بهعنوان آشيانه- هاي اكولوژيكي مناسبي جلوگيري گردد. براي مكانهايي كه نياز فلوريستيكي و حراست فراواني دارند. مواد و روشها گونههاي اين جنس مطالعات به طي جمعآوريهاي انجام شده از 385 زيستگاه رويشي شهر همدان و حومه آن كه شامل مناطقي مانند درون كرت هاي زمينهاي زراعي و يا حاشيه مزارع باغها زمينهاي باير حاشيه خيابانها پاگرد درختان و غيره ميشوند نمونههايي از جنس.L Anchusa جمعآوري و شناسايي شدند. براي شناسايي از ريدل (1967) سري كتب فلورا - ايرانيكا شماره 48 و نيز خاتمساز (1381) و براي ارزيابي كمي و كيفي ميزان تا ثير و دخالتهاي انساني بر زيستگاه- هاي بررسي شده شاخصهاي همروبي از و اراي ه شده توسط (1976) Blume & Sukopp استفاده گرديد 3) 8 و β-) 14). درجات همروبي محيطهاي مورد مطالعه بين H 3 euhemerob محيطهاي متا ثر از دخالتهاي انساني) محيطهاي α-euhemerob)h 4 بشدت تخريب شده آنتروپوژني) تا H 5 Polyhemerob) محيطهاي رودرال شكاف سنگ فرشها و آسفالتها و غيره) متغير بود. در نهايت براي هر يك از نمونههاي مشاهده شده نقشه پراكندگي تهيه گرديد. نمونههاي جمعآوري شده در دانشكدة علوم دانشگاه بوعليسيناي همدان نگهداري ميشوند. جغرافياي منطقه مورد مطالعه: شهرستان همدان با وسعتي معادل 4084 كيلومتر مربع و جمعيتي در حدود نفر در دامنههاي جنوب شرق رشتهكوه الوند (3584 متر ارتفاع) در غرب ايران واقع شده است. شرقيترين نقطه اين شهرستان 49 درجه و 27 دقيقه و غربيترين آن 48 درجه و 20 دقيقه از نصفالنهار گرينويچ فاصله دارد و در حد فاصل 34 درجه و 35 دقيقه تا 35 درجه عرض شمالي واقع شده است. اين شهر داراي زمستانهايي طولاني و سرد با متوسط - 20 درجه سانتيگراد در ماههاي دي و بهمن و تابستانهاي نسبتا ملايمي با متوسط 38 درجه سانتيگراد در ماه مرداد ميباشد. متوسط بارندگي سالانه آن 316 ميليمتر و رطوبت نسبي آن حدود 52 است.(5) نتايج بررسيهاي انجام شده در مناطق مورد مطالعه نشان مي دهند كه بيشتر يافتگاههاي تاكسونه يا مشاهده شده شامل بيوتوپهايي با دخالتها و تخريبهاي شديد انساني ميباشند. اين امر به دليل تخريب زمينهاي نزديك به طبيعي درون شهري براي اهداف ساختمانسازي جاده - سازي ايجاد مناطق تجاري و غيره ميباشد كه در نهايت باعث كاهش شديد و قابل توجهي از مناطق سبز و طبيعت شهري شده است به طوري كه محيطهايي با درجات همروبي: آهمروب (محيطهاي كاملا بكر طبيعي) H 1 (اوليگوهمروب محيطهايي با تخريب ناچيز) و H 2 (مزوهمروب محيطهايي كه در آنها حدودا %50 عناصر بومي مشاهده ميشوند) به دليل فعاليتهاي آنتروپوژني در 675

3 شكل - 1 گونه Retz. Anchusa italica هيچيك از محدودههاي مورد بررسي مشخص نشد. از مجموع 385 زيستگاه بررسي شده %60 آن متعلق به مكان هايي با تخريب محيطي زياد (با همروبي H 3 شامل زمين هاي باير خرابههاي ميان مناطق مسكوني زمينهاي زراعي رها شده و غيره) %30 آن با دخالتهاي انساني بسيار زياد (همروبي H 4 زمينهاي زگتال) و %10 آن با تخريب شديد انساني (همروبي H 5 مانند شكاف آسفالتها و سنگ فرشها) ميباشند (نمودارهاي 1 و 2). حضور اين گونه در تعدادي از بيوتوپهاي مورد مطالعه درون و حومه شهر همدان معرف تطابق خوب آن با بسياري از اكوسيستمهاي درون شهري است. اين عكس معرف گونه فوق در يك محيط سنگفرشي و سيمانكاري شده واقع در ضلع شمالي دانشگاه بوعلي سيناي همدان ميباشد (شاهسواري تيرماه 1389). نمودار 1- درصد تعداد قطعات نمونه بررسي شده (385 = n) بر اساس شاخص همروبي در درجات H 4 (β-euhemerob) H 3 ( α-euhemerob )و (Polyhemerob) H 5 در بيوتوپهاي مورد مطالعه درون و برون شهر همدان گونه Retz. Anchusa italica كه بنام Mill. A. azurea نيز معرفي ميشود (12 و 13) بهعنوان يك عنصر دو ساله تا پاياي مناطق رودرال (11) در محيطهاي بشدت آنتروپوژني مثل: ميان شكاف سنگفرشها و خرابههاي ميان مناطق مسكوني (شكل 1) و يا زمينهاي رها شدة زراعي و يا محدودههاي كشاورزي مشاهده ميشود (شكل 2). اين گونه در 73 قطعه از 385 قطعه نمونه انتخاب شده در سه درجه همروبي ) 5 H),3,4 مشاهده گرديد. حضور اين گونه علاوه بر محيطهاي درون شهري از برخي بيوتوپهاي حومه شهر نيز گزارش گرديد اما تماما فقط در محيطهايي كه حضور و دخالتهاي انساني در آنها ديده ميشود گزارش شد (شكل 3). شكل 2- حاشيه مزارع كشاورزي و محيطهاي زراعي شكل - 2 حاشيه مزارع كشاورزي و محيطهاي زراعي رها شده نيز بهعنوان يكي از مهمترين و شايد تنها آشيانه اكولوژيكي براي گونه Retz..A italica و واريتههاي آن معرفي ميشوند. حفظ هر يك از اين بيوتوپها به معناي حفظ گونه و تنوع گونهاي در محيطهاي شهري و محيط- هاي زراعي واقع در آنهاست (معبودي تيرماه 1390). 676

4 نمودار 2- چگونگي حضور و پراكندگي گونههاي Anchusa Retz. Anchusa strigosa Labill. italica و زيرگونه Anchusa arvensis (L.) Bib. subsp. orientalis (L.) Nordh. بر اساس شاخصهاي همروبي در محيطهاي مورد مطالعه درون و برون شهر همدان شكل 3 - پراكندگي گونه Retz. Anchusa italica به همراه واريتههاي italica و kurdica در بيوتوپهاي مطالعه شده شهر همدان و حومه آن گونه Labill. Anchusa strigosa در هيچ يك از مناطق مورد بررسي درون شهري مشاهده نگرديد. پراكندگي احتمالي آن بهعنوان يك عنصر شهرگريز (Urbanophob) تنها محدود به مناطق برون شهري ميگردد. بررسيهاي انجام شده نيز معرف حضور بسيار پايين اين گونه در محيطهاي برون شهري ميباشد. از مجموع 385 قطعه نمونه بررسي شده تنها در 1 قطعه نمونه حضور اين گونه مشخص گرديد (در 25 كيلومتري جاده همدان- ملاير). همچنين مطالعات انجام شده نشان دادند كه زيستگاههاي اين گونه اكثرا مناطقي با ميزان تخريب كمتر و درجه H 3 همروبي ميباشد (محيطهايي مانند زمينهاي باير و زراعي رهاشده) (نمودار 2). زيرگونه Anchusa arvensis subsp. orientalis با درجات همروبي بين H 3 تا H 5 كلا در حاشيه كرتهاي محيطهاي زراعي درون و برون شهري و نيز برخي از فضاهاي سبز مشاهده گرديد و خارج از اين مناطق تاكنون مشاهده نشده اما ميزان حضور آن در مقايسه با گونه italica بمراتب كمتر است (شكل هاي 4 و 5). شكل 4- پراكندگي زيرگونه Anchusa arvensis (L.) Bieb. Nordh. subsp. orientalis (.L) در بيوتوپهاي مورد مطالعه شهر همدان شكل -5 زيرگونه :Anchusa arvensis subsp. orientalis حضور اين زيرگونه در بسياري از مزارع بررسي شده در محدوده درون شهر همدان معرف تطابق آن با محيطهاي ميباشد. زگتال بنابراين حفظ تنوع گونهاي هاي كشاورزي ميتواند براي مزارع درون و برون شهري (شاهسواري خردادماه 1389). در محيط بقاي اين تاكسون در باشد مو ثر بسيار 677

5 بحث شكل 5. زيرگونه :Anchusa arvensis subsp. orientalis حضور اين زيرگونه در بسياري از مزارع بررسي شده در محدوده درون شهر همدان معرف تطابق آن با محيطهاي زگتال ميباشد. بنابراين حفظ تنوع گونهاي در محيطهاي كشاورزي ميتواند براي بقاي اين تاكسون در مزارع درون و بررسيهاي انجام شده طي سالهاي 1388 تا 1390 در رابطه با چگونگي حضور و پراكندگي سه گونه مشاهده شده از جنس Anchusa در بيوتوپهاي مختلف شهر همدان نشان دادند كه ادامه بقاي اين عناصر ) italica,.a (A. arvensis, A. strigosa برون شهري بسيار مو ثر باشد. شاهسواري (خرداد 1389). بيش از همه وابسته به محيطهاي زراعي و يا زراعي رهاشده درون و برون شهري ميباشد. به طوري كه عناصر اين جنس خارج از چنين محدودههايي يا اصولا مشاهده نميشوند و يا حضور آنها بيشتر محدود به مناطقي ميگردد آنتروپوژني در آنها بسيار محسوس است. كه دخالتهاي در مورد تاريخچه Anchusa در ايران نيز اطلاعات موثقي در دست نيست تا بتوان به گذشته و موقعيت طبيعي و يا همروكري بودن گونههاي اين جنس پي برد. با مراجعه به كتبي مانند فلور مشرق زمين (1879 (Boissier, قانون در طب بوعلي سينا طبيب (شرفكندي 1368) تحفه حكيم مو من 1338) گياهان دارويي علي زرگري (حسيني و (1361) غيره مطلب قابل توجهي در خصوص شناخت دقيق اين جنس نير بهدست نيامد. يافتگاههايي كه توسط ريدل (1967) در فلورا - ايرانيكا به آنها اشاره شده نيز معرف نوع بيوتوپهايي كه گونههاي ذكر شده در آنها رشد ميكنند نميباشد. در اين صورت نميتوان جايگاه دقيق و اكولوژيكي گونههاي اين جنس را بهعنوان يك عنصر بومي و يا ه م روكر (آركي وفيت و يا ني وفيت) در بيوتوپهاي طبيعي و يا آنتروپوژني به درستي مشخص نمود. بنابراين پيشنهاد ميگردد تا كسب اطلاعات جامعتر به طور موقت از واژه "كهن/ جديد (آركي وفيت/ ني وفيت)" براي گونههاي اين جنس در محيطهاي زگتال و رودرال شهر همدان استفاده گردد. گونه.A italica كه بيشتر در حاشيه كرتهاي زمينهاي زراعي و نيز زراعي رها شده مشاهده ميگردد خود را به خوبي با چنين مناطقي تطابق داده (نقشه پراكندگي شماره 3) و در بسياري از محيطهاي زراعي درون و برون شهر همدان يافت ميشود. هر نوع دگرگوني و تخريب در اين مناطق به معناي حذف زيستگاهها تحليل و در نهايت انقراض اين گونه در بيوتوپهاي شهري ميباشد. همين حالت شامل زيرگونه.A arvensis subsp. orientalis نيز ميگردد كه تاكنون بيشتر در حاشيه كرتهاي زمينهاي زراعي و زراعي رها شده در حومه شهر همدان مشاهده شده است. همان گونه كه نقشه پراكندگي شماره 4 نيز 678

6 نشان ميدهد حضور اين تاكسون بيشتر به محدوده حاشيه شهر كشيده شده و در هيچ يك از محدودههاي مركزي و يا در پاركها و حاشيه آنها مشاهده نگرديد. از مكانهايي كه حضور اين گونه در آنها تا حدودي قابل ذكر است ميتوان به مزارع واقع در جنوب شهر همدان و در يك منطقه زراعي نيمه رها شده در ضلع غربي محوطه درون دانشگاه بوعلي سيناي همدان اشاره كرد. در اين صورت اين تاكسون با گلهاي آبي مايل به قرمز و يا كاملا سفيد بهعنوان يك گونه نسبتا شهرگريز (urbanophob) و تا حدودي نادر معرفي ميگردد كه در صورت عدم توجه به بيوتوپهاي آن و حذف زمينهاي زراعي درون شهري بدون ترديد در آيندهاي نزديك با كاهش و يا انقراض نهايي آن مواجه خواهيم شد. گونه مشاهده شده و بسيار نادر Anchusa strigosa نيز تنها در يك منطقه خارج محدوده شهر همدان و در محيطي كاملا آنتروپوژن جمعآوري گرديد كه شامل زمينهاي زراعي رها شده و بشدت تخريب شده ميگردد. از آنجايي كه حضور گونههاي جنس Anchusa در محيطهاي مورد مطالعه درون و حومه شهر همدان بيشتر شامل مناطق رودرال ميگردند و عموما محيطهاي زراعي و تخريب شده و نيز حاشيه برخي از رودخانهها آشيانه اكولوژيكي آنها بهشمار ميآيند حفظ چنين مناطقي ميتواند مانع از كاهش و در نهايت انقراض احتمالي گونههاي اين جنس در محيطهاي شهري شود. شناخت و حفظ بيوتوپهاي شهري امروزه به همان اندازه مهم گرديده كه محيطهاي برون شهري داراي ارزش منابع تحقيقاتي ميباشند. همانگونه كه (2005) William Shaw از دانشگاه آريزونا نيز ميگويد: ديگر زمان آن فرارسيده كه پژوهشهاي منابع طبيعي از درون بوتهزارها و مراتع به محيطهاي زيست شهري انتقال داده شود. ايجاد يك شهر اكولوژيكي (Ecocity) يعني يك شهر سالم و بدون آلودگيهاي شديد زيست محيطي (2006 (Downton, و نيز حفظ زمينهاي زراعي بهعنوان يكي از مهمترين آشيانههاي اكولوژيكي محيطهاي درون شهري ميتوانند كمكهاي ارزندهاي به حفظ و بقاي بسياري از گونههاي گياهي و جانوري در يك شهر كنند. شهرها بدون مناطق زراعي ارزش واقعي خود را به تدريج از دست ميدهند. همان گونه كه (2006) Downton نيز به اين مطلب اشاره ميكند يك شهر نميتواند بدون زمينهاي كشاورزي به حيات سالم خود ادامه دهد و مناطق كشاورزي نيز بدون شهرها ديگر مفهومي ندارند. گونههاي جنس Anchusa نيز همانند ديگر گونههاي مناطق رودرال شهري از اهميت زيست محيطي فراواني برخوردار ميباشند زيرا اگر اين جنس از نظر زينتي و يا دامي فاقد ارزش اقتصادي چنداني باشد اما داراي ارزش حفاظتي فراواني در اكوسيستمهاي شهري ميباشد. حفظ بيوتوپهاي شهري براي گونههاي اين جنس بهعنوان آشيانههاي اكولوژيكي معرف بخشي از حفاظت تنوع گونهاي در محيطهاي شهري بهشمار ميآيد. در غير اين صورت واژههايي مانند تنوع زيستي و يا تنوع گونهاي و موارد ديگري مانند حفظ بانك گونه و يا بانك ژن در محيطهاي درون و برون شهري ارزش و مفهوم علمي و حقيقي خود را از دست خواهند داد ابن سينا بوعلي (1368): قانون در طب كتاب دوم. چاپ چهارم. ترجمه عبدالرحمن شرفكندي (ههژار) انتشارات سروش صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران. 2. حسيني طبيب م. م. (1338): تحفه حكيم مو من. چاپ اول. خاتمساز محبوبه (1381): تيره گاوزبان. فلور ايران. جلد 39. مو سسه تحقيقات جنگلها و مراتع زرگري علي (1361): گياهان دارويي. جلد دوم چاپ سوم. انتشارات دانشگاه تهران. 679

7 5. سعيديان عبدالحسين (1369): سرزمين و مردم ايران. مردمشناسي و آداب و رسوم اقوام ايراني. انتشارات علم و زندگي. چاپ چهارم. 6. Al-Shehbaz, I. A The Genera of Boraginaceae in The Southern United States, Journal of The Arnold Arboretum, 1: Binzet, R. and Orcan, N Anatomical and palynological investigations on endemic Onosma mersinana Riedl, pak. J. Bot. 41(2) Blume H. P., and Sukopp, H Oekologische Bedeutung anthropogener Bodenveraenderungen. Schr. Reihe Vegtationsknd. 10: Boissier, E., Flora Orientalis. Vo l. IV. 10. Downton, P. F Cities for a Greenhouse World. Urban Ecology Australia-Cities for a Greenhouse World. 11. Ellenberg, H Vegetation Mitteleuropoasmit den Alpen. Ulmer GmbH & Co. Stuttgart. 12. Hanf, M Ackerunkraeuter Europas, mit ihren Keimlingen und Samen. BLV Verlagsgesellschaft Muenchen. 13. Oberdorfer, E Pflanzensoziologische Excursion Flora. Verlag Eugen Ulmer Stuttgart. 14- Riedl, H In Rechinger, Flora- Iranica. No Selvi, F., and Bigazzi, M., Anchusa L. and allied genera (Boraginaceae) in Italy. Plant Biosystem 132: Shaw, W Urban Ecology. Nature in an Urban Setting.internet. The study of observed species of Anchusa L. genus (Boraginaceae) in ruderal and segetal environments of Hamedan city (west of Iran) Abstract Shahsavari A. and Maaboudi S. Biology Dept., Faculty of Science, Bu-Ali Sina University, Hamedan, I.R. of IRAN From 2009 to 2011 some of the ruderal and segetal areas inside Hamedan city and its suburbs (to 30 km from Hamedan) involving some of the farms, gardens, green spaces, waste lands and also margins of traffic courses (streets and superhighways) were compared based on ecological-floristical view in relation to presence and dispersal of Anchusa L. genus. Two species and one subspecies from this genus have already been observed and collected from studied areas, Anchusa italica Retz. (with two varieties, A. italica var. italica and A. italica var. kurdica) and Anchusa strigosa Labill. species and Anchusa arvensis (L.) Bieb. subsp. orientalis (L.) Nordth.sub species. The highest dispersal belongs to A. italica with its two varieties in environments with H 3 (βeuhemerob) and H 4 (α-euhemerobe) hemeroby degrees. A. arvensis subsp. orientalis was mostly observed in agricultural areas, with relatively a few numbers, in two blue and white colors. A. strigosa species with H 3 (β-euhemerob) hemeroby degree, was observed with highly limited dispersal only in one region, outside the city. Key words: Ruderal, Segetal, Hemeroby, Hamedan 680